"Bodily Suites Reclaimed"
Jeśli chcesz poznać tajemnice wszechświata, myśl w kategoriach energii, częstotliwości i wibracji.
Nikola Tesla
Taniec to więcej niż artyzm życia – taniec uosabia życie. Świadczą o tym społeczna historia tanga(1), etnografia instytucji transnarodowego baletu, rytualne tańce uzdrawiające na Kubie i Haiti (2), artyzm w tańcu uzdrowiciela z Meksyku (3), tańce tradycyjne w Ghanie (4) czy tańce wykonywane dla turystów na Bali, w Meksyku, Panamie i Kanadzie.
Taniec oddaje istotne wymiary życia społecznego, których nie da się łatwo wyrazić słowami. Oddziałuje bezpośrednio poprzez ciało, które jest instrumentem percepcji, domeną zmysłów, empatii i intuicji. Taniec jest wtedy doświadczeniem zmysłowym, którego wartość dla odbiorcy określa całościowa moc przekazu. Skuteczność przekazu mierzona jest zdolnościami percepcyjnymi odbiorcy oraz integralnością spektaklu tanecznego (5). Dla Susanne Langer, filozofa sztuki, taniec jest fenomenem zdominowanym przez moce wirtualne (6).
Wiek przemian
Wiek XX był bogaty w rewolucyjne wydarzenia o charakterze politycznym i wolnościowym (7). Gruntowne przemiany dokonywały się jednocześnie na polu technologii, komunikacji, relacji społecznych, świadomości i potrzeb ludzi. Tak więc wiek XX to wiek radykalnych przemian w niemal każdej dziedzinie życia. Również w dziedzinie tańca przyniósł dynamiczny rozkwit. W sztuce i w życiu społecznym nastąpił istny wybuch stylów, rodzajów i form tanecznych. Powstał street dance (taniec uliczny). Narodziły się taniec modern, teatr tańca i screendance, które w szczególny sposób kładą nacisk na ekspresyjne zdolności jednostki. Tańce innych kultur, mimo że stawały się coraz bardziej dostępne, to jednak nadal pozostawały dla nas ekstrawaganckie, wyrafinowane, a nawet kusząco egzotyczne i dziwne. W XX wieku ruchy społeczne i polityczne zrewolucjonizowały kulturę świata eurocentrycznego. Można było je dostrzec w każdym rodzaju tańca.
Taniec towarzyski, street dance i różne jego style (locking, hip-hop, popping, house, breaking (w tym b-boying oraz breakdancing) przechodziły gwałtowne przemiany na fali kolejnych muzycznych rewolucji. Poprzez wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, odpowiedni dobór technik tanecznych, zdrowy tryb życia i inne metody środowiska taneczne wypracowały z jednej strony wysoki poziom artystycznego wykonania, z drugiej stworzyły tytaniczne, silne ciała, a taniec stał się sportem ekstremalnym. W tym artykule postaram się omówić podstawy wiedzy teoretycznej i ucieleśnionej, która stała się podłożem dynamicznego rozwoju form tanecznych XX i XXI wieku.
Taniec jako dziedzina sztuki
Na przestrzeni ponad wieku, dzięki ciągłym innowacjom i eksperymentom, artyści tańca stworzyli bogatą gamę rodzajów i stylów, które można rozpatrywać w kilku przenikających się kategoriach, jak: taniec współczesny, taniec postmodernistyczny, balet i teatr tańca. Uznanie tańca jako dziedziny sztuki i zaakceptowanie nowych sposobów myślenia o choreografii było ważnym elementem tak ogromnej ewolucji i różnorodności.
W centrum tych przemian znajduje się kilka zdarzeń: 1) ruchy demokratyczne i wolnościowe, 2) przemiany społeczne, wolność osobista, wolność słowa i ekspresji, 3) rozwój nauk społecznych, szczególnie antropologii kulturowej i antropologii zmysłów. Wszystkie te fakty mają ogromne znaczenie dla postrzegania rzeczywistości, analizowania jej i dla rozwoju sztuki. Zwracam szczególną uwagę na ostatni z wymienionych. Niedawne przesunięcie zainteresowania naukowego w stronę ciała, wytrzymałości, twórczości i wykonania podniosło rangę tańca jako ważnego elementu akademickich badań kulturowych i zaoferowało nowe kanały dialogu z innymi dyscyplinami nauk społecznych.
Antropologiczne zainteresowanie zmysłami znajduje odniesienia w fenomenologii Maurice’a Merleau-Ponty’ego i we współczesnych teoriach filozofii politycznych. Porządkują one i określają charakterystyczne cechy zmysłów zgodnie z ich historyczną funkcją i okolicznościami. Karol Marks uważał, że same zmysły rozwinęły się w dialektycznych związkach z poszczególnymi członkami społeczeństwa, a „formowanie pięciu zmysłów jest pracą całej historii świata aż do chwili obecnej” (8), Walter Benjamin, inny teoretyk, pisał, że „Podczas długich okresów historii sposób ludzkiej percepcji zmysłowej zmienia się wraz z całym sposobem istnienia ludzkości. Sposób, w jaki zorganizowana jest ludzka percepcja zmysłowa, sposób, w jaki się ona dokonuje, jest zdeterminowany nie tylko przez naturę, ale także okoliczności historyczne” (9). Historycznym i kulturowym aspektem doświadczenia zmysłowego zajmuje się Constance Classen w pracy antropologicznej dotyczącej „modelu zmysłowego” (1997).
Dzieło człowieka
Taniec jako dzieło stworzone przez człowieka i ucieleśnione przez inne osoby układa wieloznaczeniowe i wielogłosowe warstwy znaczeń. Choreograf utworu lub rytuału może mieć do przekazania jedno przesłanie, wykonawcy inne interpretacje, a publiczność jeszcze inne rozumienie. Ta cecha potęguje trudności, z jakimi borykają się uczeni, którzy chcą zrozumieć, w jaki sposób i dlaczego taniec zajmuje tak znaczącą pozycję w społeczeństwie.
Taniec może być oglądany ze względu na jego aspekty formalne, znaczenia lub treści, lub ze względu na relacje, jakie ma z szerszym kontekstem społecznym. W historii antropologii amerykańskiej to ostatnie podejście cieszyło się największą popularnością. Przyczyny tego mają związek z niejawną hierarchią obszarów badań etnograficznych, przy czym sztuka jest spychana do dziedziny najmniej ważnej dla zrozumienia społeczeństwa. Nawet w obrębie sztuki zawsze faworyzowano sztuki wizualne, być może dlatego, że łatwiej je udokumentować, w odróżnieniu od sztuk widowiskowych, których „produkty” są ulotne. W przeciwieństwie do innych, w kulturze eurocentrycznej zmysł wzroku jest prawdopodobnie najważniejszym zmysłem. Stąd sztuki wizualne są na uprzywilejowanej pozycji wśród innych sztuk.
Taniec może sprawiać trudności w procesie obserwacji, w zapisywaniu i analizie. Skupienie się na tym, kto uczestniczy w tańcu i jak on funkcjonuje w społeczeństwie, sprawiło, że taniec wydaje się należeć do innej kategorii społecznej. Tymczasem taniec dostarcza człowiekowi zniewalających doznań wielozmysłowych. Misterna i wyrafinowana sieć dynamicznych jakości ruchu, rytmu, muzyki, specyficznego rodzaju energii obejmuje jednoczesne wykorzystanie prawej i lewej półkuli mózgu w złożonym procesie twórczym wyrażania siebie.
Człowiek to skomplikowana istota. Aby poznać zawiłości mechanizmów napędzających jego funkcjonowanie, ważne jest niestandardowe myślenie. Wszystko jest energią, częstotliwością i wibracją.
Ciało i umysł według Michaela Levy’ego odzwierciedlają wszechświat. Obserwując siebie samych poza myśleniem, znajdujemy odpowiedzi na wszystkie pytania. Wkraczamy w pole czystego potencjału, gdzie uczucia i doznania rozszerzają się w nieskończonej sferze poza zwykłymi słowami.
Jacek Łumiński
tancerz, choreograf, pedagog
Tekst pochodzi z katalogu XXI INTERPRETACJI
PRZYISY:
1 M.E. Savigliano, Tango and the Political Economy of Passion (Institutional Structures of Feeling), Routledge 1995; J. Taylor, Paper Tangos, Duke
University Press 1998.
2 Y. Daniel, Dancing Wisdom. Embodied Knowledge in Haitian Vodou, Cuban Yoruba, and Bahian Candomblé, University of Illinois Press 2005.
3 A. Peterson Royce, Anthropology of the Performing Arts: Artistry, Virtuosity, and Interpretation in Cross‑Cultural Perspective, AltaMira Press 2004.
4 M. Gillette, E. Katan‑Schmid, Dance for Empathy; Embodied Practice and the Physical‑Mental Act of Understanding, University of Roehampton,
London 2017.
5 Approaches to Nonliteral Choreography, ed. M.J. Turner, University of Pittsburg Press, 1971.
6 S. Langer, Feeling and Form. A Theory of Art, Charles Scribner’s Sons, New York 1953.
7 U. Colombo, The Technology Revolution and the Restructuring of the Global Economy, [w:] Globalization of Technology, International Perspectives,
Council of Academies of Engineering and Technological Sciences 1988.
8 K. Marx, Economic and Philosophic Manuscripts of 1844, Moscow 1959.
9 W. Benjamin, The Work of Art in the Age of Mechanical Reproduction, Penguin Books 2014.
